Principum ille doctor idemque doctorum omnium facile princeps Plato oraculo quasi quodam declaravit nunquam beatas fore respublicas, nisi aut illi qui iam ad earum gubernacula sederent, literis sapientiaeque studio operam darent; aut contra ii qui iam literati artitique - ut loquuntur2 - essent, ad commune bonum procurandum promoverentur.3 Censuit nimirum philosophus, ut in aliis acutissimus,4 ita hic praesertim veracissimus, cum homo belluas ferasque pecudes nulla ferme alia re superet quam ratione mentisque iudicio, eos quoque solos demum inter hominum genus excellere debere qui ratione sapientiaeque cultura aliis quammaxime supereminerent. Praeceptum itaque hoc secuti complures imperatorum, regum, principum, eoque tanquam Ariadnaeo quodam filo ad adyta philosophiae scientiarumque arcana deducti videntur. Sensit imprimis huius dicti veritatem Dionysius, Siciliae tyrannus,5 cui si audiens fuisset cum res eius integro adhuc in statu essent, nunquam coactus fuisset neglectas in regno artes ad victus necessitatem in exilio exercere. Hoc itaque debuit confiteri ex scientiarum penu unicum ferme praesidium reliquum sibi factum, quod melius quam animi impetum in imperii felicitate refraenasset, in adversa dolorem didicisset ferre fortuna.

Vidit longo post tempore Hiero Syracusanus,6 non immerito praestantissimi vatis7 praeconiis celebratus, quid literarum literatorumque notitia posset inter regni splenden-

tes titulos, qui felici revera morbo a clavo politico feriationem assecutus, a Simonide interea temporis literarum humanarum imbutus est cognitione, non magis corpore quam animo sanior ad imperium quasi postliminio rediturus.8 Quid Romulus, qui prima Romae iecit fundamenta primumque caput eius urbis esse meruit, quae erat caput orbis futura, nonne Gabiis cum fratre Remo liberaliorum artium disciplina institutus Faustuli cura, doctissimorum auctorum testimoniis comprobatur?9 Eiusdem regni secundas qui ferret solus Numa Pompilius10 dignus a populo iudicatus est, ut qui cum disciplinis philosophicis animum ad omnia virtutum genera informasset, futurus erat eruditi conditoris pius et sapiens successor.

Amissam Superbi11 inscitia et insulsitate Romanam μοναρχίαν duo soli C. Jul[ius] Caesar et Augustus post longa temporum intervalla restaurare sibique adoptare potuerunt; adeo ut solum nomen et diadematis insignia ad supremam regni potestatem desiderarentur essentque titulo tenus vel imperatores vel dictatores vel pontifices, reapse reges.12 Quid reges? Imo potentissimi cogniti orbis monarchae. Horum uterque quam vel ingenio felix vel mentis cultura gnavus et diligens fuerit, vel soli librorum conscriptorum ab illis tituli satis superque indicarint. Scripsit itaque Caesar, praeter tragoedias optimas Herculisque amplissima praeconia, rerum a se gestarum Commentarium, duplici nomine laudem summam assequutus, ut qui non minor rerum suarum praeco fuerit quam earundem actor; idem et magnanimi Pelidae13 et suaviloquentis Maeonii14 supplens vicem. Taceo quae de grammatica, auspiciis itinereque suo elegantissime conscripsit;15 soli Anticatones16 tam magni, tam politi fuisse feruntur, ut merito quaeri posse videatur, quo pacto viro, praesertim tantis tum publicae tum privatae rei negotiis impedito, otium fuerit aut tam copiosa tanta cum elegantia aut tam elegantia tanta cum copia et felicitate exarare.

Augustus Siciliam, epigrammata, Achillem, geographica aliaque quamplurima parili venustate composuit. Illius Aiax utinam ne in spongiam incubuisset,17 haberemus profecto quod insubidis illis opponeremus qui principum felicissima ingenia ab humaniorum artium studio tanquam indigno, summo rerumpublicarum damno avertunt. Neque vero antecessoribus clarissimis inferior vel hac in parte Tiberius, qui et epigrammatum Graecorum farraginem admirabili suavitate lusit et conquestionem facundissimam de C. Julii Caesaris caede conscripsit;18 neque Germanicus, qui Arati Phaenomena sua effecit, authorem non modo aequans, sed et exsuperans interpres; cuius elegantissimum opusculum novam a nobis in dies sperat diem.19

Ad eorum exemplar ita se omnes Romani principes composuere, ut quotquot impe-

ratorum nomina diligenti Fastorum observatione memoriae consecrata revolvamus, totidem prope vel philosophos vel poetas vel oratores reperiamus, aut alio quopiam disciplinarum genere non minus quam regni titulis insignes. Si itaque iuvet rem diligentius introspicere et personas ire per singulas, videbimus Caligulam et Neronem, inter innumera vitia unicam ferme virtutem amoris erga literas conservantes. Videbimus Nervam, Traianum, Adrianum aliosque paene omnes usque ad vere Magnum illum Constantinum nihil aliud quam omnes uno quasi ore scientiam imperii carbunculum esse demonstrasse.

Sed quid multa antiquorum principum exempla corrogamus? Cum vel te maxime omnes miremur, princeps excellentissime, quod sanguinis tui generosissimique stemmatis eminentia videamus non opprimi ingenii vere regii felicitatem, nec te pati ut iudicii tui ista admiranda maturitas rubigine - ut ita loquar - et inusu squalescat, sed ita semper excolere, ut ista tua diligentia et gnavitas, gubernatorum praeceptorumque tuorum amor et iusta reverentia non mediocrem toti orbi christiano de te iniiciant spem futurique luminis opinionem. Vidimus nos ipsi, cum Galliam vestram in comitatu nobilissimorum amplissimorumque Belgii legator[um] Justini Nassavii et Johannis Oldenbarneveldii peragraremus,20 in te et ingenium supra aetatem et eruditionem supra fidem.

Quapropter non tantum eo te honore, quo omnes principes soleo, observavi, sed etiam singulari amore qui literis literatisque debetur, iam tum sum prosecutus. Et quamquam semper tu mihi in animo obversareris, iucundam tamen tui memoriam mihi refricavit tua effigies, quam hoc in libello vides obumbratam,21 cuius mihi copia facta est ab eruditissimo viro Josepho Texera,22 fidelissimo virtutum tuarum inspectore et laudatore, tuo, inquam, et illustrissimae matris confessore, consiliario et inter eleemosynarios vestros primario. Ut itaque Excellentia vestra planius pleniusque cognoscat affectum meum tui quam studiosissimum, volui hoc munusculo animi mei promptitudinem memoriae consecrare, rogans te per tuum illum genium, ne a coepto desistas, sed quo auspicatus es pede in literarum studio pergas et, quia non opus est alios tibi principes et heroas proponere, quos tu facile omnes, prout aetas tua est et ingenium et diligentia, superaris, de te exemplum sumas.

Offerimus itaque tibi opusculum Martiani Capellae, in quo cum ex professo septem liberalium artium κυκλοπαιδεία docetur, tum extra ordinem philosophiae et venerandae antiquitatis flosculi asperguntur. In libris duobus primis naturalis scientiae - quam veteres numinum vanorum figmentis adumbrarunt - secreta ϕιλολογίας quadam specie depromuntur.

Hinc ad grammatices sive literaturae explicationem auctor progreditur, quae fons quaedam et origo est omnium disciplinarum, et sine cuius adminiculo nulla ars, nulla scientia subsistit; cuius ingens - et merito - olim apud Romanos studium, adeo ut ne clarissimi quidem viri erubuerint aut grammaticorum scholas frequentare aut ipsi etiam aliquid de ea conscribere. Post Laelium Stylonem, qui sub Sylla vixit,23 viginti scholas celeberrimas et amplissima literatorum fuisse stipendia, indubitatum est. Adeo autem huiusce artis aestimatio apud ipsos etiam principes viros inoleverat, ut ipse Caesar et Messalla de singulis literis integra conscripserint volumina.24

Sequitur hanc logica, quae merito ars artium scientiarumque scientia et ϕιλοσοϕίας χείρ appellatur.25 Quam disciplinam probam nulli non philosophorum sapientiumque principum probavere; si tamen absint futiles velitationes et rixae de lana - quod aiunt - caprina,26 quibus nihil magis alienum ab ingenio vere philosophico, ut quae - si lubet praestantissimorum in hoc disciplinarum genere virorum allusionibus uti - et σχολὴν efficiunt χολὴν, et διατριβὴν κατατριβὴν, et ipsas κατηγορίας dignissimas κατηγοριω̂ν.27

Soror huius - ut ita dicam - rhetorica tantundem ferme ab altera differens quantum, ut Zeno argutabatur, lata palma a pugno.28 Ut enim dialectice quaevis etiam maxima et latissime diffusa brevi quodam ambitu concludit, ita contra haec quaevis etiam minima et angusto spatio circumsepta dilatat et mirabili dicendi copia in longissimam orationis seriem distendit. Hac sola nos a natura armatos referebat Aristides; putabat enim iustissimus rerum aestimator orationis vim nobis concessam pro ferocientibus cornibus, pro petulcis calcibus, pro mordacibus dentibus aliisque quae animantibus mutis natura tribuit armamentis.29 Hac Pisistratus30 imperium adeptus. Hac Pericles31 liberis etiamnum Atheniensium cervicibus iugum suave imposuit, imo vero γλυκυπικρὸν. Ob hanc Thucydides exul32 ab iisdem revocatus qui cuius imperium neglexerunt, eius eloquentiam sunt admirati. Hac P. Valerius insolita libertate exultantem populum ad saniora consilia revocavit et senatui subiecit, hoc est, Urbem sibi iunxit.33 Nec dispari successu eadem in re iisdem mediis usi Menenius34 et Laena.35 Hac denique omnis eloquii parens M. Tullius et fasces Romanos, cum inquilinus esset,36 est assecutus et Urbem ab infandae coniurationis37 periculis liberavit. Itaque sane nisi aliquando apud Quirites fasces non mansissent, postea remanere non potuissent.38

Sequitur mathesis, in quo genere primas obtinet geometria, cui coniuncta est geographica. Videre hoc Aegyptii, videre Persae, magni naturae mystae,39 qui ut semper in optimarum disciplinarum genere liberos erudierunt, ita praecipue semper in hoc incu-

buerunt, ut ab ipsis incunabulis geometricis imbuerentur praeceptis, illud unice volentes ut quamprimum in terram communem patriam - omnes enim κοσμοπολι̂ται sumus - venissent eiusque fructibus ali et vegetari coepissent, eiusdem situs rationemque addiscerent, hunc honorem ei pro θρεπτηρίῳ reddentes.

Huic individua comes arithmetica, cuius peritos meo sane iudicio non imperite Socrates ad quasvis alias artes percipiendas esse censuit aptissimos, illosque ipsos qui ingenio forent tardiores, ad alia omnia reddi promtiores.40 Non male ergo a pueris Romani hanc artem sibi familiarem reddere voluerunt.

Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto.41

Sequitur astronomia, quae ut a nullis cordatis unquam neglecta, ita a regibus ut Romulo, Numa, Aegyptiis omnibus imperatoribusque ut Tiberio et Vespasiano summopere est exculta, indignum aestimantibus animum, caelestis seminis foetum, aliis potius rebus quam caelestibus occupari.

Accedit musica, caeteris non inferior, quae brutas bestias cicurat, memoriam firmat, dura lenit, animos excitat, iram sedat, seditiones sopit tristitiamque pellit; unde non immerito mini videtur mundi totius formam Samius senex42 in harmonia quadam collocasse.

Sed haec satis: sufficit enim brevissimo compendio laudes amplissimarum artium, quas ferme solas veteres ingenuos homines decere aestimabant, esse complexum. Plenius uberiusque earum et praeconia et rudimenta Martianus exequetur, qui cum solus ferme σύνταγμα de septem hisce disciplinis conscripserit, tanto in honore tantaque in aestimatione paucis retroactis saeculis habitus fuit, ut solus pro omnibus aliis legeretur. Haec fuit occasio ut tam foede turpatus ad nos pervenerit, Augiae stabulo ferme comparandus. Tantis ille sciolorum sordibus, tam innumeris vitiis ab umbraticorum magistellorum manibus est inquinatus. Accedit quod stylus horridus eum vix a quopiam intelligi patiatur, sed Delium quempiam natatorem sibi requirat,43 cum illo σκοτεινου̂ scripto.44 Itaque illum pro virili februare et explicare sumus aggressi, benivolo erga auctores animo adducti. Emendandi enim ante omnia authores, ut nos ex iis inscitiam nostram emendemus; quod non ignorat tuus ille Faber, vir, me Dius Fidius, ut nemo ignorat, et optimus et eruditissimus, qui, ut et omnes fere ex illa familia oriundi, optimam in hoc studiorum genere operam navavit.45 Accessit mihi occasio codicis manuscripti, quem a patre meo accepi.46 Compulerunt me monita J. Scaligeri, qui et literario huic studio et nostrae Lugdunensi Academiae omni admiratione maius sui luminis splendore affert ornamentum, quae apud me imperii vim obtinent.47 Quibus adductus authorem hunc, opera nostra in vitiis scripturae emendatiorem, in sententiae ambagibus enodatiorem, nulli alii quam Excellentiae vestrae visum fuit addicere,48 idque nunc facio lubens et quidem merito tuo, ut qui principes pene

omnes in hac aetate impuberi doctrina superes et doctos quotquot sunt principali dignitate antecellas. Nam et omnes hic, quotquot sunt, spem de te optimam conceperunt, quam tu, prout est ingenium tuum, non modo ales, sed et satiabis. Et ego, vel hoc uno nomine quod ea non negligas quae omnes heroas decent, rarum praestans omnibus aliis eruditionis exemplum, me et quicquid in me aut ingenii aut virtutis est tibi totum devoveo.

Ita nos iuvet Deus Optimus Maximus, qui tuis coeptis illustribus felix annuat et tua studia ad orbis christiani salutem cum regis christianissimi favore secundet,

tuae Excellentiae devotissimus,
Hug. de Groot.

Scripsi Lugd[uni] Batav[orum], IV Cal[endas] anno 1599.49

Notes

1 - Opdrachtbrief, gedateerd op ‘IV Cal. anno MDIC’, in Martiani Capellae Carthaginiensis Satyricon, in quo De nuptiis Philologiae et Mercurii libri duo emendati et notis illustrati, Leiden 1599, p. *2r-**3v (BG no. 411). Martianus' werk wordt door Grotius ‘Satyricon’ genoemd omdat het, evenals Petronius' Satyricon, vanwege de vermenging van proza en poëzie in de literaire traditie van de Menippeïsche satire staat. Zie voor de datering van deze brief de laatste noot. Tijdens zijn Franse reis had Grotius kennis gemaakt met Henri II de Bourbon (1588-1646), prins van Condé, eerste ‘prince du sang’ en eerste ‘pair’ (DBF IX, kol. 441-442).

2 - Paulus Diaconus, Epitoma Festi 20 M: ‘artitus, bonis instructus artibus’ (ed. W.M. Lindsay (Teubner), Leipzig 1913, p. 19).

3 - Plato, Politeia 5, 473 D; 6, 499 B; 7, 540 A-E; Nomoi 4, 712 A; Epistulae 7, 326 A-B.

4 - Wellicht een verwijzing naar Plato, Politeia 2, 374 D - 376 E of Politicus, passim. Het is ook mogelijk dat Grotius hier verwijst naar Aristoteles, Politica 1254 A - 1255 A. Vgl. Cicero, De officiis 1, (30), 105-107 en De legibus 1, (7), 22. In zijn brief aan de Doge, de Senaat en de inwoners van Venetië (no. 8A) noemt Grotius Aristoteles ‘philosophorum acutissimus’.

5 - Dionysius II, tiran van Syracuse, regeerde van 367-357 en 347-344 v. Chr. Hij toonde interesse in de wetenschap, maar Plato's pogingen hem op te voeden tot een filosoofkoning, een ideale heerser die in de Politeia beschreven is, mislukten. Dionysius eindigde zijn leven als balling in Corinthe, waar hij zelfs als onderwijzer in zijn levensonderhoud zou hebben moeten voorzien.

6 - Hiero I, heerser van Gela (485-478) en Syracuse (478-467).

7 - Pindarus (ca. 518 - 446 v. Chr.) droeg enkele odes aan Hiero op, o.a. Olumpionikai 1 en Puthionikai 1.

8 - De lyrische dichter Simonides van Keos (556-468 v. Chr.) kwam omstreeks 476 op verzoek van Hiero I naar Syracuse, waar hij de koning zou hebben geïnstrueerd toen deze ziek was. Vgl. Plato, Epistulae 2, 311 A.

9 - Volgens de legende werden Romulus en Remus door een wolvin gezoogd, waarna de herder Faustulus zich om hun opvoeding bekommerde. In de oude Latijnse stad Gabii, dichtbij Rome, ontvingen zij onderricht.

10 - Numa Pompilius, de tweede koning van Rome (715-673 v. Chr.), opvolger van Romulus.

11 - Met de verdrijving van de zevende en laatste koning van Rome, Tarquinius Superbus (ca. 510 v. Chr.) nam de periode van de Romeinse republiek een aanvang.

12 - Sinds het schrikbewind van Tarquinius Superbus had de titel ‘rex’ voor de Romeinen een pejoratieve lading.

13 - Achilles, zoon van Peleus.

14 - Homerus, afkomstig uit Maeonia (Lydië).

15 - Voor deze opsomming van verloren gegane werken van Caesar, zie Suetonius, Caesar 56, 5-7.

16 - Caesar schreef de verloren gegane Anticatones als antwoord op Cicero's Cato.

17 - Zie Suetonius, Augustus 85, 1-2. De uitdrukking ‘in spongiam incubuisse’ is aan 85, 2 ontleend.

18 - Suetonius, Tiberius 70, 2, noemt Tiberius' klaagzang over de dood van Augustus' adoptielzoon Lucius Julius Caesar (17 v. Chr. - 2 na Chr.) (niet Gaius Julius Caesar). Vgl. Paulys Real-Encyclopädie X, kol. 472-473.

19 - De Aratea Phaenomena Germanico Caesare interprete, uitgegeven in Syntagma Arateorum, Leiden 1600 (BG no. 413).

20 - Voor het gezantschap van Justinus van Nassau en Johan van Oldenbarnevelt, zie J. den Tex, Oldenbarnevelt II, p. 291-321; C.M. Ridderikhoff, ‘De universitaire studies van Hugo de Groot’, in: De Hollandse jaren van Hugo de Groot, Hilversum 1996, p. 22-27.

21 - Jacob II de Gheyn vervaardigde naar een miniatuur met de beeltenis van de jonge Condé een portret dat als basis diende voor de gravure in Grotius' editie van Martianus Capella (I.Q. van Regteren Altena, Jacques de Gheyn I, p. 44 en II, p. 103-104).

22 - Joseph Teixe(i)ra (1543-1604) was raad, aalmoezenier en biechtvader van Charlotte de La Tremouille, prinses-weduwe van Condé, en van haar zoon Henri II de Bourbon, prins van Condé (no. 8 (dl. I)).

23 - De filoloog en grammaticus Lucius Aelius Stilo Praeconinus (154-90 v. Chr.), een tijdgenoot van dictator Lucius Cornelius Sulla (138-78 v. Chr.), mocht Cicero tot zijn leerlingen rekenen.

24 - Vgl. Quintilianus, Institutio oratoria 1, 7, 34-35. Marcus Valerius Messalla Corvinus (64 v. Chr. - ca. 8 na Chr.) was een Romeins veldheer, redenaar en staatsman; hij schreef verhandelingen over grammatica en stijl en wordt door Martianus Capella genoemd bij de behandeling van de letter s (De nuptiis Philologiae et Mercurii 3, 245).

25 - Vgl. Cicero, Brutus (41-42), 153 en R. Goclenius, Lexicon philosophicum, quo tanquam clave philosophiae fores aperiuntur, Frankfort aan de Main 1613, anast. herdruk Hildesheim etc. 1980, p. 667.

26 - Erasmus, Adagia I, III, 53 (253) (LB II, kol. 133; ASD II-1, p. 366).

27 - Vgl. Diogenes Laertius, Vitae philosophorum 6, 24.

28 - Zie Cicero, Orator (32), 113.

29 - Aristides, Orationes 2, 394-399.

30 - De Atheense veldheer Pisistratus pleegde in 560 v. Chr. met succes een staatsgreep.

31 - Pericles (ca. 495-429), Atheens staatsman, veldheer en redenaar.

32 - De Atheense veldheer en geschiedschrijver Thucydides ging in 424 in ballingschap, omdat hij niet had verhinderd dat Sparta de stad Amphipolis veroverde.

33 - Publius Valerius Poplicola schafte met Lucius Iunius Brutus en Lucius Tarquinius Collatinus in 511 het koningschap af, waarna hij tot consul werd gekozen. De redevoering waarmee hij het volk tot inkeer bracht is te vinden in Livius, Ab urbe condita 2, 7, 9-12.

34 - Agrippa Menenius Lanatus overreedde in 494 v. Chr. de opstandige plebejers tot een terugkeer naar Rome met de parabel van de maag (de senaat) en de ledematen (het plebs) (Livius, Ab urbe condita 2, 32, 5-12).

35 - Vermoedelijk doelt Grotius op Gaius Popilius Laenas, die als gezant in 168 v. Chr. Rhodos pacificeerde en Antiochus IV met de Ptolemaeën wist te verzoenen (Livius, Ab urbe condita 45, 10, 7-9 en 45, 12, 4-7).

36 - Een ‘inquilinus’ is een huurder, een bewoner van andermans huis, ook op te vatten als een ‘homo novus’, een nieuweling in de senatorenstand, en zelfs als een indringer. Deze spotnaam werd aan Cicero gegeven omdat hij afkomstig was uit de stad Arpinum in Latium, en niet uit Rome (Sallustius, De coniuratione Catilinae 31, 7).

37 - De samenzwering van Catilina in 63 v. Chr., verijdeld door Cicero, die al zijn retorisch talent aanwendde in zijn Catilinarische redevoeringen.

38 - Cicero beschikte als consul over ‘imperium’, de bevoegdheid om de doodstraf uit te spreken. Van deze macht, gesymboliseerd in de ‘fasces’, takkenbundels met in het midden een bijl, maakte hij gebruik om de leiders van de samenzwering zonder vorm van proces te laten executeren. Volgens Grotius zouden de Romeinse burgers (‘Quirites’) de strijd hebben verloren als zijzelf, en niet Cicero, tijdens de crisis over ‘imperium’ hadden beschikt.

39 - Priesters die in de mysteriën waren ingewijd.

40 - Plato, Politeia 7, 525 A - 526 D; Nomoi 5, 747 B.

41 - Horatius, Satyrae 1, 6, 74.

42 - Pythagoras, afkomstig van Samos (Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii 2, 102: ‘prudens Samius’; 2, 107: ‘senex’; 8, 882: ‘a Pythagora Samio’).

43 - Vgl. Diogenes Laertius, Vitae philosophorum 2, 22 en 9, 12; Erasmus, Adagia I, VI, 29 (529) (LB II, kol. 234; ASD II-2, p. 56-58).

44 - ‘σκοτεινός’ was een epitheton van Heraclitus. Vgl. Aristoteles, De mundo 5, 20 (396 B); Cicero, De finibus 2, (5), 15, en het in de vorige noot vermelde adagium van Erasmus.

45 - Nicolas Lefèvre (Faber) (1544-1612), sinds 1596 gouverneur van de prins van Condé. Grotius zal hem tijdens zijn Franse reis ontmoet hebben. Lefèvre ontving een presentexemplaar van Martianus Capella met een gedicht. Zie Dichtw. I 2a 2, p. 55 en no. 30 (dl. I).

46 - Grotius beschikte bij de voorbereiding van zijn uitgave onder meer over een manuscript uit het bezit van zijn vader, waarvan hij zegt niet te weten hoe oud het is; zie H.J. van Dam, ‘Filoloog en dichter in Leiden’, in: De Hollandse jaren van Hugo de Groot, Hilversum 1996, p. 72 en 80.

47 - Josephus Justus Scaliger (1540-1609), sinds 1593 hoogleraar in de klassieke letteren en de geschiedenis aan de Leidse universiteit.

48 - Grotius veroorlooft zich hier een anakoloet. ‘Adductus’, dat betrekking heeft op Grotius, sluit niet aan bij ‘visum [mihi] fuit’.

49 - Een aanduiding van de maand ontbreekt, maar op 1 april 1599 (no. 8 (dl. I)) geeft Grotius te kennen zijn editie van Martianus Capella aan de prins van Condé te hebben opgedragen. De druk van De nuptiis Philologiae et Mercurii was op dat moment nog niet voltooid; (delen uit) het voorwerk, de aantekeningen en de errata ontbraken nog; vgl. BG no. 411, rem. 2.

Searchform

Fulltext search

Metadata search

Search domain

7A. 1599 [voorjaar, maart 29?]. Aan Henri II de Bourbon, prins van Condé.1