1871. 1633 augustus 12. Van M. Ruarus1.

Multum debeo comitati tuae, vir amplissime, qui non tantum me benigne coram habuisti, sed et amicos meos2. Ego ab illis, postquam hinc abierunt, literas nullas accepi, quod miror. Intellexi tamen aliunde, alterum eorum, cui tu literas pro nomenclatore ad amicos in Gallia paraveras3, opinione diutius in urbe vestra substitisse. Itaque non dubito, eum literas, quas tu relictas existimasti, post a te petivisse.

Quas tu literas meis junctas ad generosum Slupecium4 atque Domaradzium5 destinasti, eas jam curavi. Sed ad Crellium6 quo tuas mittam, non invenio: is enim rebus humanis jam valedixit. Quia tamen existimo argumentum earum nihil habere secreti permittis, ceu opinor mihi, ut eas resignem mihique habeam. Aegrotare coeperat vir optimus me praesente, qui illuc veneram IV eid. Maji, cum paullo ante eruditissime pro concione de sensu duorum extremorum versiculorum capitis tertii posterioris ad Corinthios disseruisset, ex febri maligna, quae passim tum per oppidum grassata domum quoque illius infecerat. Ex illa cum XXI dies mente integra - quod in illo morbo rarum - laborasset, tandem IV non. Junii paullo ante octavam horam aetatis circiter quadragesimum tertium annum placide exspiravit praesente fere tota loci illius ecclesia, quae paullo ante ad illum valedictura convenerat illiusque spiritum Domino Jesu voce ecclesiastae Schlichtingii7 multis cum lachrymis commendaverat.

De loco Arriani8 tibi assentior illum de Judaeis intelligendum, et ipse jam deprehendi in libro quarto Christianos illi Galilaeorum nomine venire9, et video alibi quoque ita eum Judaeorum mentionem facere, ut satis appareat discrimen utriusque cultus illi non ignotum fuisse. Illud tamen miror, cur cum initiationem Judaicam designare vellet10, baptismum potius quam circumcisionem nominaverit. An id eo fortassis fecit, quod baptismus, qui in publico fiebat, magis in externorum oculos incurreret? an potius, cum in eodem loco Syros atque Aegyptios nominasset, existimavit non satis commode ab his gentibus Judaeos per circumcisio-

172

Caeterum invitatus benignitate tua, quam in explicanda superiore difficultate adhibuisti, affero nunc aliam ad te quaestionem, seu quaestiones potius, paullo majoris quidem momenti, sed tui tamen fori proprias, qui de iure pacis atque belli tam erudite disseruisti13 et de ecclesiastica disciplina ex monumentis antiquitatis illustranda14 spem nobis aliquam in posterum fecisti.

Quaestiones meae ex facto nascuntur: itaque factum ipsum primum exponam. Quidam ex nostris uxoris defunctae sororem germanam in matrimonium ducere constituit dissuadentibus amicis, qui cum id mori publico repugnaret et a multis lege divina vetitum existimaretur, scandalum inde gravissimum metuebant. Perrexit nihilominus ille firmus animi, quem putabat cassibus humanis, cum divina lex non repugnaret, frustra irretiri; et cum neminem inter ecclesiastas nostros inveniret, qui nuptias consecraret, ex illa familia, quae Calvinum pro duce sequitur, nonneminem advocavit, cui tam scite os sublevit, ut affinitatis illius ignarus matrimonio benedixerit. Nostri ut ecclesiam purgarent a scandalo et criminationi legum violatarum occurrerent simulque et pertinacia et fraude hominis offensi, sacris ei interdixerunt, donec legitima poenitentia facinus expiaret. Evangelici vero, quos vocant, sive reformati non modo ecclesiasten, quod imponi sibi passus fuisset, in perpetuum exauctorarunt, sed et matrimonium male conflatum, quod in incestum existimarent, sua in synodo publica voce irritum pronunciarunt. Hinc aliquot mihi quaestiones suboriuntur: earum prima est, an matrimonium cum defunctae uxoris sorore lege divina sit vetitum, imo et pro incestu habendum. Non ignoro, quid vetent Imperatores in Codice sub titulo de incestis et inutilibus nuptiis15; legi et quae ex Basilio Magno16 adducit Matthaeus monachus17 lib. VIII Juris Graeci a Leunclavio18 editi; quin et hoc scio omnes fere nostrae aetatis theo-

173

174

Atque haec quidem est prima mea quaestio. Altera est, an ob facinus, quod expressa Dei lege non sit interdictum, solo scandali metu aut quia mori gentis, in qua vivimus, adversatur, quenquam sacris arcere liceat. Ego quidem hic non culpo, quae nostri egerunt, quos video variis gravibusque causis impulsos fuisse; nec ignoro, quantopere Christiano persequenda sint non ea tantum, quae honesta atque justa, sed et ὅσα πϱοσφιλῆ, ὅσα εὔφημα25, quantoque horrore cavenda infirmorum offensio. Sed vellem tamen hic libenter definitos limites, quousque scandali fugae aut moribus populi in animadvertendo indulgere liceat; ne si severitas sine cancellis sit, sub antiquam humanarum legum servitutem redeatur. Quid enim, si secundum theologorum usitatam distinctionem scandalum sit non datum, sed acceptum? quid, si mores libertati Christianae nimis sint graves atque molesti?

Tertio quaero, an matrimonium ea qua dixi ratione male conflatum humana improbantium voce rescindi queat quamque ea rescissio vim habere debeat aut possit cum in ecclesia tum in republica. Credo quidem bonos illos viros, qui hoc sibi judicium arrogarunt, eo jure niti, quod Sechanias26 atque Esdras27 in Judaeos, qui alienigenas in matrimonium duxerant, constituerunt. Sed primum non ita liquidum est interdictum de uxoris defunctae sorore quam de alienigenis; deinde recte observas ipse § XVI capitis jam ante dicti28, non statim irritum fieri, quod male ab initio contractum est; cum diversa sint, prohibere atque irritum quid facere. Ego tamen vereor, ne is, qui matrimonio isti infelici sese implicuit, periculi, quod imminere sibi misero videt, metu, pontificis Romani dispensationem, quam vocant, hic requirat.

Qua occasione quarto ex te quaero, an putes eum, qui pontificis Romani jugum semel abjecerit, salva animi conscientia, ut in republica salvus subsistat, legis aut consuetudinis humanae laxationem ab illo petere posse. Ni fecerit, in periculo erit et matrimonii contracti honor et illius fortuna; si fecerit, videbitur potestatem ejus, quem fortassis pro antichristo habet, denuo adorare atque eo nomine pessime apud omnes, qui pontificis imperium repulerunt, audiet.

Sed nimis jamdudum molestus tibi sum tot quaestionum nodis eoque nec petere a te audeo, ut ad omnes aeque respondeas aut ita respondeas, ut et simul sententiae tuae rationes in medium afferas: video enim id gravius occupationibus

175

Vale, vir amodissime, et publico bono diu superstes age.

Dab. Gedani prid. eid. Augusti MDCXXXIII.